Wiedza o Azerbejdżanie jak też o polsko-azerbejdżańskich kontaktach kulturalnych wciąż jest niezbyt bogata. Kontakty Polaków z Azerbejdżanem na przestrzeni wieków były bardzo różnorodne. Do początku XIX stulecia miały przede wszystkim charakter podróżniczy.
Początek stosunków polsko-azerbejdżańskich przypada już na X-XI w. Jednak z powodu m.in. dużej odległości między Polską i Azerbejdżanem oraz różnic kulturowych obu krajów ograniczały się głównie do kontaktów handlowych, ale również, choć w mniejszym stopniu, polityczno-dyplomatycznych, religijno-misyjnych i turystyczno-poznawczych.
Stosunki dyplomatyczne po raz pierwszy nawiązano w XV wieku, następnie w końcu XVI i XVII w. Nie powodowały one jednak istotnych następstw politycznych.
Znaczący udział Polaków można zauważyć wśród misjonarzy przybywających do Azerbejdżanu pod koniec XVI wieku za panowania szacha Abbasa I. Byli to głównie karmelici, dominikanie i jezuici. Misjonarze wyróżniali się często znajomością kilku języków obcych, starali się poznać też miejscowe dialekty. Zajmowali się między innymi spisywaniem spostrzeżeń i obserwacji otaczającej ich rzeczywistości. Można tu wyróżnić jezuitów Tadeusza Krusińskiego i Michała Ignacego Wieczorkowskiego. W domu misyjnym, który istniał do poł. XVII wieku w Gandży pracowali m.in. ks. Paweł Wroczyński, Jędrzej Zielonacki, Aleksander Kulesza. Działalność misjonarzy była ważnym ogniwem w poznaniu i zbliżeniu świata wartości Wschodu i Zachodu. Misjonarze i posłowie przywozili w formie darów na dwór szacha cenne prace malarskie, iluminowane rękopisy Biblii itp. Ich aktywność budziła też pozytywne skojarzenia z Polską.
Od XIII wieku na terenie Azerbejdżanu Polacy zaczęli się również osiedlać. Głównie byli to jeńcy wzięci w jasyr przez Tatarów, ale też osoby, które przybywały tam dobrowolnie.
W XVIII wieku na Kaukaz zaczęli przybywać zainteresowani Orientem podróżnicy, aby poznać i opisać jego rzeczywistość kulturową. Wśród nich był powieściopisarz Jan Potocki, który w czasie swej podróży zgromadził wiele materiałów etnograficznych.
Przebywający w armii carskiej Polacy w pierwszej połowie XIX wieku, często za przyzwoleniem władz wojskowych, rozwijali swoje zamiłowania, pasje, zdolności, umiejętności. Spotykało się to z zainteresowaniem miejscowej inteligencji, co z kolei wytwarzało swoiste ogniwa kontaktów polsko-azerbejdżańskich, ujawniała się współpraca o obliczu kulturalnym, literackim.
Od początku XIX wieku Azerbejdżan był przedmiotem zainteresowania podróżników. Swoje wrażenia z podróży w formie opisów i wspomnień utrwalali członkowie rodzin (m.in. Paulina Krasoń, żona urzędnika pracującego w Tyflisie), kuracjusze (m.in. Adam Idźkowski), podróżnicy (m.in. Juliusz Strutyński), osoby przebywające na zesłaniu, organizujące wyprawy poznawcze (m.in. Mateusz Gralewski, Michał Butowt-Andrzejkowicz, Władysław Strzelnicki, Kazimierz Łapczyński). Opisy tych osób często stawały się podstawowym źródłem wiedzy o Azerbejdżanie.
Spomiędzy Polaków przebywających w Azerbejdżanie w pierwszej połowie XIX wieku wyraźnie wyróżniają się literaci. Byli to głównie zesłańcy, a zsyłano ich często właśnie z powodu twórczości literackiej. Określa się ich mianem „kaukaskiej grupy poetów”. Zesłańcy-literaci zwracali uwagę na odrębność kulturową regionu, starali się ją poznać i utrwalić. Ich uwagę przykuwała też specyfika języka azerbejdżańskiego.
Do kaukaskiej grupy poetów zalicza się Michał Butowt-Andrzejkowicz. Wnikliwie obserwował on otaczającą go rzeczywistość. Stosukowo dużo uwagi poświęcił Azerbejdżanowi. Interesował się m.in. stosunkami społecznymi, kulturą ludową, obrzędowością, językiem. W 1859 roku opublikował w Warszawie „Szkice Kaukazu”.
Wśród literatów przebywających na zesłaniu dużą aktywnością wyróżniał się również Wincent Gedeon-Giedrojc. Swe wspomnienia opisał w formie wierszowanej.
Życiem kulturalnym Azerbejdżanu interesował się też Leon Gerszewski. Zapisał on fonetycznie słowa piosenki „Pieśń gruzyjska”, ludowej przyśpiewki azerbejdżańskiej, szeroko znanej społecznościom kaukaskim. W swoich „Pamiętnikach z niewoli”, opublikowanych w 1852 roku, opisał m.in. stosunek ludności cywilnej do zesłańców.
W literaturze wspomnieniowej dotyczącej Kaukazu, w tym Azerbejdżanu, szczególną wartość przedstawia praca Mateusza Gralewskiego pt. „Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli. Opisanie kraju. Ludność. Zwyczaje i obyczaje” oraz „Miscellanea” i „Kilka badań geologicznych i dziejowych Kaukazu” Juliusza Strutyńskiego, a także wspomnienia Hipolita Jaworskiego i Kazimierza Łapczyńskiego, który zajmował się również zbieraniem miejscowych przysłów.
Utalentowanym literatem wśród Polaków na Kaukazie był Władysław Strzelnicki. W swoich licznych utworach opisuje kaukaską przyrodę, opowiada miejscowe legendy. W jego dorobku na uwagę zasługuje powieść „Mahmudek”. W 1847 roku ukazała się ona w języku polskim w „Bibliotece Warszawskiej”, a w 1848 – w języku rosyjskim w czasopiśmie „Kawkaz”. Akcja powieści toczy się na początku XIX wieku w Azerbejdżanie. Bohaterowie zostali ukazani w realistycznych stosunkach społecznych przez pryzmat kariery syna pastucha. Inne utwory Władysława Strzelnickiego to poemat „Bej-Bułat”, powieść „Dwaj Uzdeni” oraz wspomnienia „Szkice Kaukazu”.
Opisy Azerbejdżanu można również znaleźć w twórczości Juliana Surzyckiego. W swych pracach opisywał otaczającą go rzeczywistość społeczno-ekonomiczną oraz tamtejsze zwyczaje. Swe wspomnienia opublikował po powrocie z Kaukazu w 1858 roku na łamach „Wieńca”– „Polowania w lasach Dagestanu” i na łamach „Biblioteki Warszawskiej” – „Obrazy Dagestanu”.
Słynnym poetą-zesłańcem jest Tadeusz Łada-Zabłocki. Interesował się on otaczającą go rzeczywistością, lokalnym folklorem, nawiązał liczne kontakty z czołowymi przedstawicielami kaukaskiej inteligencji, m.in. z Abbasem Kuli Agą Bakichanowem, Mirzą Fatali Achundowem, Birtwiłowiczem Tumaniszwili, Melitonowiczem Bratiszwili, Georgim Eristawi. Abbas Kula Aga Bakichanow powierzył mu tłumaczenie swego dzieła „Historia wschodniej części Kraju Zakaukaskiego”. Poeta nauczył się języka azerbejdżańskiego. W 1849 roku na łamach „Rubonu” opublikował tłumaczenia kilku utworów azerbejdżańskiej literatury ludowej.
Do grupy polskich literatów na Kaukazie zaliczają się też Jan Załęski i Florian Zieliński. W swych wspomnieniach opisują warunki bytowe, obyczaje ludności zamieszkującej Kaukaz, w tym Azerbejdżan.
Za pioniera badań literatury ludowej i folkloru Azerbejdżanu uznawany jest Aleksander Chodźko (1804-1891). Przebywając w Azerbejdżanie odbywał liczne wędrówki po kraju, zbierał pieśni, legendy i teksty gwarowe. Na łamach „Tygodnika Petersburskiego” i „Literaturnoj Gazety” opublikował wiele artykułów, w których opisał osobliwości miasta Baku, które wywarło na nim duże wrażenie. Aleksander Chodźko zajmował się szerokim wachlarzem zagadnień – od społeczno-politycznych, gospodarczych, kulturalnych przez literaturę po zwyczaje i obyczaje. Wyniki swoich obserwacji publikował na bieżąco w Petersburgu, Paryżu i Londynie. Jest on autorem pierwszego opracowania w literaturze zachodnioeuropejskiej prezentującego folklor azerbejdżański, a także wielu rozpraw, m.in. o twórczości Mirzy Fatali Achundowa. Dzięki niemu w Europie stał się popularny azerbejdżański epos heroiczny „Kör-ogły”, który przetłumaczył na język angielski i wydał w Londynie w 1842 roku.
W I połowie XIX wieku również Azerowie zaczęli nawiązywać kontakty z Polakami. Miejscami kontaktów był Kaukaz, Petersburg, Warszawa. Jedną z przyczyn było zainteresowanie Polaków nauką języków orientalnych, nauczycielami których byli przedstawiciele Kaukazu. Takim nauczycielem był między innymi Azerbejdżanin Mirza Muhammed Dżaffar Topczybaszew (1791-1869). Po zdobyciu wykształcenia wyjechał do Petersburga, gdzie uczył perskiego, arabskiego, tureckiego i gruzińskiego języka. Zetknął się tam również z Polakami, do których odnosił się z dużą sympatią. Spotykał się m.in. z Aleksandrem Chodźko, Ludwikiem Spitznaglem, Franciszkiem Malewskim, Józefem Sękowskim. Zainspirował ich do poznania literatury azerbejdżańskiej, a także do przekładów dzieł azerbejdżańskich twórców. Na przykład Józef Sękowski przełożył z języka tatarsko-azerbejdżańskiego na rosyjski opowieść „Derewiannaja krasawica”, a Ludwik Spitznagel zaczął tłumaczyć na język francuski dzieło azerbejdżańskiego poety Nizami Gandżawi „Iskander Name”. Było to pierwsze tłumaczenie twórczości Nizamiego na języki europejskie.
W 1842 roku dzięki Józefowi Sękowskiemu Topczybaszew poznał, a następnie zaprzyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem. Pod kierunkiem Muhammeda Topczybaszewa Mickiewicz rozpoczął naukę języka perskiego. Jednak po niedługim czasie przerwał ją z powodu nakazu opuszczenia Petersburga. W wyniku znajomości poetów zrodził się zamysł przekładu jednego poematu z „Sonetów krymskich” – „Widok ze stepów Kozłowa”. W tłumaczeniu dopomógł Topczybaszemu Aleksander Chodźko, który dokonał dosłownego przekładu sonetu na język perski. Był to pierwszy przekład utworu europejskiego na język perski. Przyczyniło się to do zainteresowania na Wschodzie twórczością Mickiewicza, gdzie po 1830 roku zaczęły docierać zbiory wierszy poety.
Kontakty polsko-azerbejdżańskie miały miejsce nie tylko w Petersburgu, ale również w Warszawie. Wiąże się to z przebywaniem w Warszawie w latach trzydziestych XIX wieku kilku wykształconych Azerów – oficerów armii carskiej. Byli to m.in. Abbas Kuli-Aga Bakichanow, Ismaił bej Kutkaszenli i Mirza Kasim Meszed Abdułła ogły. Nawiązywali oni kontakty z miejscowym środowiskiem kulturalnym, gdzie traktowano ich jako „egzotycznych” gości i cieszyli się dobrą reputacją.
W Warszawie Bakichanow zaczął uczyć się języka polskiego. Interesował się m.in. dziełem Mikołaja Kopernika. Po powrocie na Kaukaz sprowadzał polskie książki, prenumerował polskie czasopisma wydawane w Petersburgu, interesował się losem Polaków-literatów przebywających na zesłaniu. Nawiązał kontakty z Leonem Janiszewskim, Władysławem Strzelbickim oraz Tadeuszem Ładą-Zabłockim, którego zachęcił do nauki języka perskiego i azerbejdżańskiego, a następnie powierzył mu przetłumaczenie z języka perskiego na rosyjski swojego dzieła „Guilistan Iram” („Rajski ogród”).
W I połowie XIX wieku zainteresowanie polską poezją w Azerbejdżanie było dość duże. Jednak mimo ujawniania się różnych przejawów współdziałania i wzajemnej pomocy polsko-azerbejdżańskiej stosunki między stronami nie były zbyt silne.
W Azerbejdżanie i w ogóle na Kaukazie znane są też nazwiska polskich inżynierów-architektów. Byli to m.in.: Ignacy Krzyształowicz, Józef Gosławski, Kazimierz Skórewicz, Józef Płoszko, Eugeniusz Skibiński, Aleksander Koszyński, Paweł Zalesski, Paweł Kognowicki. W II połowie XIX wieku projektowali oni budowle w takich miastach jak: Szemacha, Szeki, Szusza, Jelisawietpol (Gandża). Odegrali ważną rolę w okresie przeobrażeń architektonicznych w II połowie XIX i I połowie XX wieku w Baku projektując ratusz miejski, gmach żeńskiej szkoły muzułmańskiej, pałac Tagijewa, gmach Banku Państwowego, gmach biurowy firmy Rotszyld, gmach Muzułmańskiego Towarzystwa Dobroczynności „Ismailii”, pałac Muchtarowa (obecnie pałac ślubów), bulwar nadmorski i in. Polscy architekci cieszyli się uznaniem klientów oraz architektów innych narodowości. Współpracowali z nimi np. architekci niemieccy. Architektura stała się wizytówką kontaktów polsko-azerbejdżańskich.
Niemałą rolę w rozwoju kontaktów polsko-azerbejdżańskich odegrali polscy nauczyciele w Azerbejdżanie. Pracowali oni we wszystkich typach szkół oraz prywatnie jako guwernerzy. Byli to m.in. Władysław Błażejewski, Olga Boguchwalska, Eugeniusz Bogusławski, Józef Bratkowski, Stanisław Dłusski, Andrzej Drozdowski, Wiktor Grzybowski, Stanisław Hajdukiewicz, Arkadiusz Szpakowski. Ważnym osiągnięciem było zainicjowanie w 1919 roku utworzenia w Baku uniwersytetu. Wśród organizatorów uczelni byli: Mikołaj Dąbrowski – pierwszy dziekan Wydziału Historyczno-Filologicznego, Leon Łopaciński, Włodzimierz Sipowski i Mitrofan Downar-Zapolski – pierwsi prorektorzy uczelni, Mikołaj Uszyński – organizator Wydziału Medycznego, Aleksandra Łukianowa – wykładowca języka polskiego. Wśród studentów byli również Polacy. W pierwszym roku akademickim było ich trzydziestu pięciu. W latach siedemdziesiątych z uniwersytetem nawiązane zostały kontakty przez stronę polską. Udawali się tam pracownicy naukowi z różnych polskich uczelni na staże badawcze z zakresu zarówno nauk matematyczno-przyrodniczych jak i humanistycznych. Również nauczyciele akademiccy z Azerbejdżanu wyjeżdżali na kilkudniowe pobyty studyjne do Polski. Z dużym zainteresowaniem spotkała się wymiana studyjna studentów, m.in. z uniwersytetem w Baku nawiązały kontakty Białostocka Filia Uniwersytetu Warszawskiego oraz Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Kolejnym ogniwem w kontaktach azerbejdżańsko-polskich była muzyka. W Azerbejdżanie ujawniało się duże zainteresowanie dawną jak i współczesną twórczością Polaków. Znana była twórczość Fryderyka Chopina, Stanisława Moniuszki, Henryka Wieniawskiego, ale też współczesnych zespołów i muzyków. Pierwsze płyty z azerbejdżańską muzyką nagrywano w latach 1906-1912 w Warszawie. Nagrań dokonały firmy „Gramofon”, „Sport-Rekord” i „Ekstrafon”. Nagrywały one charakterystyczne dla tego regionu utwory – chanende i mugamy w wykonaniu Dżabbara Karalgdy ogły, Dawuda Safiarowa, Meszadi Mameda Farzaliewa, Keczaczi Muhammeda ogły, Kurbana Primowa i Saszy Oganieszwilego. Towarzystwo „Sport-Rekord” wydało też katalog azerbejdżańskiej muzyki ludowej.
Na początku XX wieku w prasie azerbejdżańskiej zaczęło ujawniać się zainteresowanie sprawami Polaków, a zwłaszcza literaturą. Na łamach „Taza-Chajat”, „Sadaj-Gafgaz”, „Aczyg Sjez”, „Kaspija” pojawiały się artykuły o polskiej literaturze oraz tłumaczenia utworów polskich pisarzy takich jak: Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Gabriela Zapolska, Julian Tuwim, Janusz Korczak, Ignacy Józef Kraszewski, Leon Kruczkowski, Wanda Wasilewska, Janusz Przymanowski, Adam Bahdaj, Adam Mickiewicz. Ważną funkcję spełniał tu język rosyjski. Przekładów dokonywano właśnie za pośrednictwem bądź wprost z języka rosyjskiego. Przykładem zainteresowania polską kulturą może być wiersz Mirzy Fatali Achundowa, pt. „Wanda”, który powstał pod wpływem występu muzycznego Apolinarego Kątskiego i jego córki Wandy, mającego miejsce w 1876 roku w Tyflisie. W 1956 roku otwarto w Baku księgarnię, prowadzącą sprzedaż wydawnictw polskich. Była to głównie literatura piękna, ale też albumy, słowniki, leksykony, specjalistyczna literatura naukowa.
W tym samym czasie zaczęło pojawiać się zainteresowanie literaturą azerbejdżańską w Polsce. W sierpniu 1948 roku w Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju w Warszawie wziął udział azerbejdżański poeta, dramaturg, tłumacz Samed Wurgun. Jego utwory stały się przedmiotem uwagi wielu literatów, m.in. Włodzimierza Słobodnika, Leopolda Lewina, Ananiasza Zajączkowskiego. W 1950 roku przetłumaczono na język polski książki Mechti Husseina, w 1951 roku – Sameda Wurguna, w 1953 roku – Mirzy Ibrahimowa. Tu również tłumaczeń dokonywano za pośrednictwem języka rosyjskiego. Na łamach tygodnika „Przyjaźń”, „Wierchów”, „Pamiętnika Literackiego” zamieszczano artykuły i reportaże, m.in. o kulturze Azerbejdżanu, znanych twórcach azerbejdżańskich, polskich poetach na Kaukazie. W 1966 roku ukazała się książka Rzy Gulijewa, pt. „W imię pokoju i przyjaźni” charakteryzująca stosunki kulturalne i ekonomiczne pomiędzy Polską i Azerbejdżanem.
Od końca lat sześćdziesiątych organizowano w Polsce dni kultury Azerbejdżanu, a w Azerbejdżanie – dni kultury polskiej. W czasie ich trwania promowano osiągnięcia społeczno-gospodarcze, kulturalne, w tym sferę twórczości artystycznej, muzykę, malarstwo, kino, literaturę. Kontakty nawiązywały również różne organizacje społeczno-kulturalne. Zarówno w Polsce jak i w Azerbejdżanie organizowano wspólne wystawy i pokazy, prezentowano zbiory i kolekcje. W 1980 roku w Azerbejdżanie przeprowadzono dni dekady polskiej książki, gdzie zaprezentowano 235 pozycji. W Polsce natomiast popularność zyskały albumy, m.in. Leonida Semenowicza Bretanickogo, Abdula Wagab Ragi ogły Salamzade, Rasima Efendi, Anara, Kerima Kerimowa. W 1975 roku Wydawnictwo Łódzkie wydało dawne i nowe wiersze Azerbejdżanu pt. „Złote kamienie”, których autorami są m.in. Katran Tebrizi, Chagani Szyrwani, Nizami Gandżawi, Imadadin Nasimi, Muhammed Fizuli, Mołła Panach Wagif oraz Fikret Hodża, Mamed Alim, Aga Łaczanły.
W II połowie lat siedemdziesiątych w Azerbejdżanie często gościli ludzie kultury i sztuki z Polski, polscy muzycy i zespoły muzyczne. Zapoznawano się tam ze sztuką muzyczną Azerbejdżanu, a następnie nabyte w Azerbejdżanie, nagrania muzyczne prezentowano w polskich audycjach radiowych.
Początki kontaktów polsko-azerbejdżańskich sięgają już X-XI wieku i polegały one wówczas głównie na wymianie handlowej pomiędzy krajami. Pierwsze stosunki o obliczu kulturalnym nawiązali misjonarze pod koniec XVI wieku, jednak ich rzeczywisty rozwój miał miejsce w I połowie XIX wieku, czyli w okresie licznych zsyłek przedstawicieli polskiej inteligencji na Kaukaz. Od tamtej pory polsko-azerbejdżańskie kontakty kulturalne rozwinęły się w wielu różnych dziedzinach, chociaż dominującą rolę wciąż odgrywa literatura. Problematykę tę badało i wciąż bada wielu polskich i azerbejdżańskich naukowców. Należy do nich prof. Andrzej Chodubski, autor ponad czterystu publikacji, m.in. książki „Polacy w Azerbejdżanie”, która jest głównym źródłem informacji zawartych w niniejszej pracy.
Bibliografia:
- Andrzej Chodubski, „Polacy w Azerbejdżanie”, Toruń 2004
- Murtuz Sadychow, „Oczerki russko-azerbajdżansko-polskich swiazjej XIX wieka”, Baku 1975
